Inleiding
Sinds Covid-19 zijn intrede heeft gedaan in ons land, wordt er veelvuldig benoemd dat dit virus betrekking heeft op ons gedrag. Het verslaan van dit virus valt of staat met ons gedrag, zo krijgen we tijdens persconferenties te horen. Hiertoe zijn verschillende ingrijpende en minder ingrijpende maatregelen getroffen om het virus in te dammen of te controleren totdat er een vaccin beschikbaar is. Voor de zomervakantie ging het de goede kant op met het aantal besmettingen, ziekenhuisopnames en sterfgevallen als gevolg van het virus. Versoepelingen van de ingevoerde regels werden bekendgemaakt en de mensen maakte hier (begrijpelijk) dankbaar gebruik van. Echter, de laatste weken treed er weer een toename op als je kijkt naar deze 3 meetpunten en treed er een gemakzucht op in het naleven van de nog geldende regels. Ook nu wordt er weer gesproken over het gedrag van de bevolking, men houdt zich niet meer zo goed aan de gedragsregels dan in de eerste 3 maanden toen ze werden ingevoerd. Dat is dan ook de aanleiding voor het schrijven van dit artikel. Zonder een waarde te hangen aan wat goed of fout is in deze situatie beschrijf ik een verklaring voor ons gedrag en de moeite die we als mensen van nature hebben om ons gedrag aan te passen. Het is geen pasklare oplossing, natuurlijk schuilen er her en der wel wat tips in het verhaal. Het heeft mij in ieder geval altijd geholpen bij het verklaren en verduidelijken tegenvallers en overwegingen bij gedragsveranderingen. Ik hoop dat het lezen van dit artikel inzicht gevend is.
Hoe is dit model ontstaan?
Al toen ik als gedragsdeskundige werkte in de hulpverlening gebruikte ik een beeldspraak om gedrag en de verandermoeite op een simpele manier te duiden. Het moet gemakkelijk zijn om te begrijpen om er vervolgens ook iets mee te kunnen doen. Later in het onderwijs en in mijn rol als teamcoach heb ik deze beeldspraak steeds verder verfijnd en kun je het nu als model gebruiken. Ik zal het model ook verduidelijken aan de hand van een visualisatie. Hierbij wil ik alvast mijn excuus aanbieden voor mijn tekenkunsten.
Er is al vele jaren door belangrijke onderzoekers onderzoek gedaan naar gedrag. Hierover zijn veel verschillende modellen te vinden die allen van waarde zijn om gedrag te begrijpen en te veranderen. Zo hebben we bijvoorbeeld gedrag dat is aangeboren en gedrag dat is aangeleerd, functioneel en dysfunctioneel gedrag, geaccepteerd en niet geaccepteerd gedrag, sociaal en asociaal gedrag, en ga zo maar door.
We weten allemaal dat mensen gewoontedieren zijn, we houden niet van veranderingen en al zeker niet als ons dat inperkt en als we iets wat we fijn of leuk vinden om te doen, niet meer mogen of kunnen doen. We weten ook dondersgoed dat veranderen en het volhouden van deze verandering veel kruim kost en dat vele gedragsveranderingen of goede voornemens weer in het water vallen. Neem nu het voornemen om te stoppen met roken of gezonder te gaan leven. Doorgaans mislukken veel van deze voornemens. En dat komt mijns inziens doordat het geen doordachte keuze was of doordat we er niet 100% klaar voor waren of omdat de randvoorwaarden niet optimaal waren. De tegenargumenten om niet te veranderen en de verleidingen om toch terug te vallen in het oude gedrag zijn te sterk gebleken!! Jammer is dat, want een 2e poging om de uitdaging van het eerdere goede voornemen tot een succes te brengen wordt moeilijker. Het is namelijk al eerder mislukt. En daar is weer een tegenargument geboren…’het lukt me toch niet’.
Ook binnen organisaties en teams bestaat er dysfunctioneel of ongewenst gedrag. Neem een medewerker die zich niet kan vinden in een nieuwe aanpak omdat hij of zij de oude aanpak gewend is en zich er prettig bij voelt. Ook kan er binnen een team een vijandige cultuur heersen waar dysfunctioneel gedrag wellicht de oorzaak van is. Of een organisatieverandering wat veel flexibiliteit van medewerkers en teams vraagt. Allemaal voorbeelden waar gedragsverandering wenselijk zou zijn.
Gedrag heeft een functie en een doel. Neem nu het roken. Naast de verslaving aan nicotine is roken ook een gewoonte. We zijn gewoontedieren en vinden het prettig om onze gewoontes in stand te houden. Het roken van een sigaret wordt door veel mensen omschreven als even een momentje van ontspanning. Daar verschijnen de functie en het doel. Het roken van een sigaret (functie) brengt ontspanning (doel). De functie en het doel van gedrag kan voor iedereen anders zijn. Als we het projecteren naar de 1,5 meter-maatregel waar we ons in de Covid-19 tijd aan dienen te houden zien we dat we dit maar moeilijk kunnen volhouden. Ja, gezegd moet worden, dat in de eerste 3 maanden van deze crisis (zoals deze wordt omschreven) de meeste mensen zich behoorlijk goed hebben kunnen houden aan deze gedragsregel. Dat terwijl het ook een echte gedragsverandering betreft. Wij mensen vinden het namelijk erg prettig om in de nabijheid van anderen te zijn en om anderen op een manier te mogen aanraken. Het aanraken of zelfs knuffelen van een ander heeft tot doel om genegenheid of steun te voelen, dit biedt ons voldoening. En als we dat dan niet meer mogen vinden we dat vervelend. Het is dan ook logisch te noemen dat er bij versoepeling van maatregelen en bij afname van schrikbarende cijfers scheurtjes ontstaan in ons veranderde gedrag. Er treed gemakzucht op en dat is fataal voor een gedragsverandering. Ik het vervolg van dit artikel zal ik me voornamelijk op dit voorbeeld van het roken richten vanwege de herkenbaarheid bij velen.
Het Gedrags-erosie model
Dit gezegd hebbende komen we uit bij de beeldspraak wat uiteindelijk een model is geworden om gedragsverandering en de verandermoeite die we hierbij ervaren te verklaren.
In het ‘Gedrags-erosie model’ vergelijk ik gedrag met een rivier. In de afbeelding (Rivier 1) is de dwarsdoorsnede van een rivier te zien wat de basis is voor dit model. Het water in een rivier heeft een functie om te stromen naar een grotere rivier en uiteindelijk naar de zee (het doel). Deze rivier zal altijd de makkelijkste weg kiezen en doet altijd z’n best om daar ook te komen. Dat geldt ook voor ons gedrag, het is hardnekkig en veilig en zorgt er voor dat we het doel van het gedrag bereiken. We kennen allemaal de kracht van het water en in mijn ogen is gedrag op een andere manier net zo sterk. Hoe langer het water door een rivier stroomt des te dieper de rivierbedding zal worden, dat gebeurt door erosie. Er zal steeds meer water door de rivier stromen waardoor de massa van water sterker en sterker wordt (zie afbeelding Rivier 2). Dit geldt eveneens voor ons gedrag, hoe langer wij bepaald gedrag hanteren des te dieper die ingesleten raakt en des te moeilijker het is om dit gedrag te veranderen. Voor zowel het water als het gedrag blijft het doel nog altijd hetgeen waarvoor gestreden wordt.
Wanneer we vinden dat een rivier niet meer mag stromen waar het altijd heeft gestroomd hebben we uitgevonden dat we een dam kunnen bouwen (zie afbeelding Rivier 3). Echter, deze dam moet zo groot en stevig zijn dat het de massa van het water tegen kan houden. Een dam bouwen is niet het enige wat we moeten doen. We zullen er ook voor moeten zorgen dat het water alsnog zijn doel kan bereiken (een grotere rivier of de zee), door het om te leiden naar lager gelegen gebieden (zie afbeelding Rivier 4). Datzelfde geldt voor dysfunctioneel, niet geaccepteerd of asociaal gedrag. Dit gedrag is niet wenselijk en willen we graag vervangen door functioneel, geaccepteerd of sociaal gedrag. Wat we moeten doen is een dam bouwen om dit gedrag te doen stoppen. Daarnaast moeten we ervoor zorgen dat het doel wat bepaald gedrag nastreefde op een andere manier toch bereikt kan worden. Bijvoorbeeld de ontspanning die men ervaart bij het roken van een sigaret. Mensen die willen stoppen met roken om wat voor reden dan ook zal op zoek moeten naar alternatief gedrag wat hetzelfde resultaat geeft. Je kunt hierbij denken aan een stukje wandelen, een kopje koffie drinken, even kletsen met een ander, enzovoorts. Let wel, dit alternatief kan ook weer voor iedereen anders zijn.
De dam om een gedragsverandering te weeg te brengen kan op verschillende manieren gebouwd worden en dat is voor iedereen verschillend. Interne motivatie is hierbij belangrijk. Waarom is veranderen zo belangrijk, wat wil men met de verandering bereiken, wat heeft hij of zij daarvoor nodig en wat gaat al goed in de goede richting en kan men gebruiken. Ook randvoorwaarden zijn belangrijk, steun van de eigen omgeving of van een professional. De dam bij bij het stoppen met roken kan bestaan uit bijvoorbeeld de eigen gezondheid en die van de directe omgeving, het goede voorbeeld willen geven, geldbesparing en daarmee de hoge accijns, een omgeving waarin niet gerookt wordt, enzovoorts.
Op de afbeelding (Rivier 5) zie je stenen in de rivier liggen. Het water in de rivier verplaatst deze stenen en zullen (in extremen denkend) uiteindelijk tegen de dam aan beuken. De dam moet hier tegen bestand zijn. De stenen in de rivier kun je vergelijken met tegenargumenten en niet helpende randvoorwaarden bij gedragsverandering. Bij het stoppen met roken bijvoorbeeld kunnen op deze stenen de volgende teksten staan: ‘ik kan het toch niet’, ‘ik vind het nog veel te lekker’, ‘ik moet het voor mezelf doen en niet voor anderen’, andere mensen roken in mijn omgeving waardoor de verleiding te groot is’, ‘ik vind het nog veel te gezellig’, ‘vroeger rookte mensen ook en werden ook gewoon oud’, enzovoorts. Ook dit is weer voor iedereen anders. Belangrijk bij gedragsverandering is dus enerzijds om de dam zo stevig mogelijk te maken en de stenen in de rivier in kaart te brengen en uit het water te halen.
Wanneer je alles in kaart hebt gebracht en de voorgenomen gedragsverandering bent aangegaan kan het toch zo zijn dat er een scheurtje in de dam ontstaat waardoor het water en dus het gedrag weer volgens zijn oude gewoonte het doel zal willen bereiken. Zaak is dan om dit snel te signaleren en te repareren. Kijk naar wat het scheurtje heeft veroorzaakt, kijk naar wat er tijdens de gedragsverandering helpend is geweest en versterk dat.
Samenvattend maakt dit model visueel hoe volhardend het gedrag van ons mensen is en hoe lastig het is om dit gedrag te veranderen. Het vergt een goede voorbereiding en een flinke dosis van uithoudingsvermogen en veerkracht. Zowel bij individuen die willen of moeten veranderen als bij groepen mensen, organisaties en hun medewerkers, zullen overhaaste beslissingen en te weinig tijd nemen om de gedragsverandering door te voeren averechts werken.
Geschreven door Jan-Willem van de Leur
